بنیاد بین المللی غدیر

[1] - در باره اسلام خدیجه این سخن امیرمؤمنان به تنهایى کافى است که فرمود: «لم یجمع بیت واحد یومئذ فى الاسلام غیر رسول الله و خدیجه و انا ثالثهما» نهج‏ البلاغه خطبه 192 (قاصعه).

[2] - کانت‏ سمیه ام عمار بن ‏یاسر و ابوه یاسر ممن عذب فى الله تعالى فصبرا و ارادتهما قریش على ان رجعا عن الاسلام الى الکفر فابیا فضرب ابوجهل سمیة بحربة فى قبلها فماتت... اعیان ‏الشیعه، ج‏7 ، ص‏319.

[3] - ریاحین‏ الشریعة، ج 2، ص 305.  

زنان صحابی

حضرت زهرا (س]

ام سلمه

اسماء بنت عمیس

ام‏ هانى بنت ابى‏طالب (سلام ‏الله علیهما)

عایشه دختر ابى ‏بکر

فاطمه دختر حمزة بن‏ عبدالمطلب

همسر زید بن‏ ارقم

زنان تابعین 

همسر زید بن عایشه بنت‏ سعد

دارمیه حجونیه کنانیه

حسنیه

عمیرة بنت ‏سعد بن ‏مالک

ام‏ال مجتبى علویه

فاطمه بنت على بن ‏ابى‏ طالب(علیه السلام)

 اخبار زنان صحابى:

در سال دهم هجرى، با اعلام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، مؤمنان بسیارى از شهرهاى مختلف به سوى مدینه روان شده، در حومه شهر مسکن گزیدند و به انتظار موسم حج نشستند؛ حجى که بعدها به حجة‏الوداع، حجة‏الاسلام، حجة‏البلاغ، حجة‏الکمال، حجة‏التمام شهرت یافت. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روز شنبه، پنج ‏یا شش روز قبل از آغاز ذى‏‌الحجة، از مدینه حرکت کرد. در این سفر همه زنان و اهل‌بیت پیامبر با وى همراه بودند. [1] گروهى از این بانوان حدیث غدیر را نقل کرده‌اند که نام و روایت‌شان چنین ‏است:

حضرت زهرا (س)

حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) یگانه یادگار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که همچون دیگر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) بارها به یادآورى واقعه غدیر پرداخت. نگاهى به سخنان آن بزرگوار جایگاه وى در عرصه اخبار غدیر را آشکار مى‏‌سازد:

گروهى از انصار، براى توجیه خطاى خویش، به ایشان گفتند: اگر مطالب شما را قبل از بیعت ‏با دیگران مى‌شنیدیم، با غیر على بیعت نمى‌کردیم. حضرت فرمود:

آیا پدرم در روز غدیر براى کسى جاى عذر باقى گذاشت؟ [2]و نیز در جواب محمود بن ‏لبید که پرسیده بود: آیا از سخنان پیامبر دلیلى بر امامت على دارید؟

فرمود: شگفتا، آیا روز غدیر را فراموش کردید؟!

محمود بن ‏لبید گفت: آن روز چنان بود؛ ولى از آنچه به شخص شما اشاره شده، بگویید.

حضرت فرمود: خدا را شاهد مى‏‌گیرم، شنیدم [پیامبر] فرمود: على بهترین کسى است که در میان شما جانشین خود قرار مى‌دهم. على (علیه السلام) امام و جانشین بعد از من است و دو فرزندم حسن و حسین و نه تن از فرزندان حسین امامان نیک‏ان‌اند. اگر از آنان اطاعت کنید، شما را هدایت‏ خواهند کرد و اگر با آنان مخالفت ورزید، تا قیامت اختلاف در میان شما حاکم خواهد بود[3]. 

روایتى با سند بسیار دقیق و مشهور بیان مى ‏دارد که دختر بزرگوار پیامبر، حدیث غدیر را چنین بیان فرمود:

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «من کنت ولیه فعلى ولیه و من کنت امامه فعلى امامه.[4]» 

رسول خدا (ص) فرمود: هر که من سرپرست اویم، على سرپرست اوست و هر که من امام او هستم، على امام اوست.

 احتجاجى از فاطمه زهرا (علیهاالسلام) به وسیله چند تن از زنان به این صورت روایت ‏شده است:

قالت: انسیتم قول رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یوم غدیر خم، من کنت مولاه فعلى مولاه و قوله: انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهماالسلام[5]. 

آیا سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز غدیر خم را فراموش کرده‌‏اید که فرمود: هر که من مولاى او هستم، على مولاى اوست و آیا سخنش را فراموش کرده‌اید که فرمود: تو نسبت ‏به من، مانند هارون نسبت ‏به موسى هستى.

حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) عمر خویش را در راه اثبات ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السلام) به انصار و مهاجرین صرف نمود و سرانجام نیز در همین راه به شهادت رسید و سیده شهیدان ولایت نام گرفت.

ام‏ سلمه

حضور زنان پیامبر، از جمله ام ‏سلمه [6]در مراسم غدیر، در کتب مختلف مورد تاکید قرار گرفته است[7].  صاحب روضة‏الصفا مى‌گوید:

 «چون حضرت رسول خدا (ص) در غدیر خم حدیث «من کنت مولاه فعلى مولاه‏» را در شأن امیرمؤمنان فرمود، سپس از منبر فرود آمد و در خیمه خاص خود نشست و فرمود که امیرمؤمنان در خیمه دیگر بنشیند، بعد از آن طبقات خلائق را فرمود تا به خیمه على (علیه السلام) رفتند و زبان به تهنیت على (علیه السلام) گشادند. چون مردم از این امر فارغ شدند، امهات مؤمنین به فرموده آن حضرت نزد على رفتند و او را تهنیت دادند»[8]. 

ام ‏سلمه یکى از دو زن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است که حدیث غدیر را روایت کرده است. او ماجراى غدیر را چنین باز مى‏ گوید:

اخذ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بید على بغدیر خم فرفعها حتى راینا بیاض ابطیه فقال «من کنت مولاه فعلى مولاه‏» ثم قال «ایها الناس انى مخلف فیکم الثقلین کتاب الله و عترتى و لن یفترقا حتى یردا على الحوض‏»[9].

در غدیر خم رسول خدا (ص) دست على (صلی الله علیه و آله و سلم) را بالا برد تا آنجا که سفیدى زیر بغلش را دیدیم، آنگاه فرمود: هر که من مولاى او هستم، پس على مولاى اوست. بعد فرمود: اى مردم، من دو چیز گرانبها در میان شما بر جاى مى‌گذارم، کتاب خدا و عترتم. این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا وقتى در حوض به من برگردند.

ام ‏سلمه از معدود کسانى است که بعد از وفات نبى اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در خط ولایت امیرمؤمنان (علیه‌السلام) باقى ماند. او به فرزنش چنین وصیت کرد. «یا بنى الزمه فلا و الله ما رایت ‏بعد نبیک صلى الله علیه و آله اماما غیره‏»; پسرکم، همراهش [على] باش. به خدا قسم، بعد از پیامبرت امامى غیر او ندیدم[10].  ام ‏سلمه روایات دیگرى نیز، درباره امیرمؤمنان (علیه‌السلام)، از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است[11].

اسماء بنت عمیس

او به دلیل تقرب به اهل‌بیت روایات فراوانى نقل کرده است. تنها حدود شصت روایت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد که بسیارى از آنها در منزلت امیرمؤمنان (علیه‌السلام) است[12].  اسماء از سابقین در اسلام است و از جمله افرادى است که قبل از آنکه مردم در خانه ارقم ایمان بیاورند، به همراه همسرش جعفر به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و اسلام اختیار نمود و به همراه جعفر به حبشه مهاجرت کرد. بعد از شهادت جعفر طیار به عقد ابوبکر در آمد و از وى صاحب (محمد) شد در آن زمان که همسر خلیفه دوم بود، توطئه قتل وصى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را با هوشیارى و ایثار تمام خنثى نمود. وى همواره از محبان و ملازمان فاطمه زهرا (علیها السلام) بود. او بعد از شهادت حضرت فاطمه (علیها السلام) از جمله زنان على (علیه السلام) شد. فرزندش محمد را چنان تربیت کرد که از مریدان و مخلصان امیرمؤمنان شد. زمانى که در حجة‏الوداع شرکت جست، همسر ابوبکر بود. و محمد بن ‏ابى‏ بکر نیز در مسیر حجة‏الوداع متولد شد. ابن‌‏عقده در کتاب ولایت،‏ حدیث غدیر را از او روایت کرده است[13]. اسماء همچنین از راویان حدیث ردالشمس [14]به شمار مى ‏رود.

 ام‏ هانى بنت ابى‏‌طالب (سلام ‏الله علیهما)

او فاخته نام دارد [15]و خواهر امیرمؤمنان (ع) است. ام‌‏هانى از راویان [16]و اصحاب [17]پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. پیامبر ضمن حدیثى او را «یکى از بهترین مردم‏» خواند[18].  این بانوى گرانقدر احادیثى چون ثقلین[19] و غدیر را از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده است. او در باره واقعه غدیر مى‏ گوید:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از حج ‏بازگشت تا در غدیر خم فرود آمد، سپس برخاست و در گرماى سوزان چنین گفت: «اى مردم هر که من مولاى او هستم، پس على مولاى اوست. خدایا، هر که او را دوست دارد، دوست ‏بدار و هر که با او دشمنى کند، دشمن بدار؛ هر که او را زبون سازد، زبون گردان و هر که او را یارى کند، یارى کن»[20].

عایشه دختر ابى ‏بکر

او در شمار زنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)[21] و حاضران در حجة‏الوداع جاى داشت. در کتب مختلف اهل‌سنت روایت غدیر از وى نقل شده است. ابن‌‏عقده در «حدیث ولایت‏» روایت او را نیز ذکر مى‏‌کند[22]. 

بررسى موضع گیری‌هاى وى و تطبیق آن با عملکرد ام‌سلمه، همسر دیگر پیامبر گرامى که در تاریخ از خود بر جاى نهاده و تحقیق در انگیزه‏‌ها، تعیین جهت‏ گیری‌ها و موقعیت‏‌هاى آن دو مى‌تواند براى بانوانى که امروز در مقابل امواج سهمگین و بنیان‌کن سیاست‌بازى تبلیغات رنگارنگ و هدفدار و شعارهاى برخاسته از مطامع نفسانى و دنیوى دنیاداران قرار دارند، نمونه‌هایى تجربه شده و تاریخى و الگویى عملى و آکنده از راهکارهاى مذهبى و سیاسى باشد.

فاطمه دختر حمزة بن‏ عبدالمطلب

او از صحابه مشهور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است و ابن‌‏عقده و منصور رازى حدیث غدیر را از وى نقل کرده‌اند[23]. 

همسر زید بن‏ ارقم

از جمله کسانى که حدیث غدیر را روایت کرده‌اند، زید بن‏ ارقم و نیز همسر وى مى‌‏باشد. علامه طباطبایى ضمن نام بردن از گروه کثیرى که روایت (من کنت مولاه فعلى مولاه) را نقل کرده‏‌اند، به ایشان نیز اشاره مى‌کند[24].

ب. روایات زنان تابعى و ...

در میان روایات غدیر روایتى با ده سند به چشم مى‏‌خورد که همه راویانش زن هستند. نام این بانوان چنین است:

 الشیخة ام محمد زینب ابنة احمد بن‏ عبدالرحیم المقدسیه.

 فاطمه دختر امام موسى بن ‏جعفر(علیه السلام)

زینب دختر امام موسى بن‏ جعفر(علیه السلام)

 ام‏ کلثوم دختر امام موسى بن‏ جعفر(علیه السلام)

فاطمه دختر جعفر بن ‏محمد الصادق(علیه السلام)

فاطمه دختر محمد بن ‏على(علیه السلام)

 فاطمه دختر على بن‏ الحسین(علیه السلام)

فاطمه دختر حسین بن‏ على(علیه السلام)

 سکینه دختر حسین بن‏ على(علیه السلام)

 ام ‏کلثوم دختر فاطمه زهرا(علیها السلام)

این گروه از فاطمه ‏زهرا(سلام ‏الله‏ علیها) نقل کرده‏‌اند که حضرت فرمود:

«انسیتم قول رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) یوم غدیر خم، من کنت مولاه فعلى مولاه و قوله انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهما السلام.»[25]

آیا سخن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز غدیر را فراموش کردید، که فرمود: هر که من مولاى او هستم على مولاى اوست. و [آیا] گفتارش را [فراموش کردید که فرمود]: [اى على،] جایگاه تو در برابر من مانند جایگاه هارون در برابر موسى است.

 عایشه بنت‏ سعد

عایشه بیشتر روایت‌هایش را از پدرش سعد[26] بن‏ ابى وقاص نقل مى‏‌کند و نزد ابن‏ حجر از راویان موثق به شمار مى‌رود[27].  او روایت غدیر را، از زبان پدرش چنین بازگو مى‌کند:

«کنا مع رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بطریق مکة و هو متوجه الیها (کذا فى النسخ و الصحیح و هو: متوجه الى المدینه) فلما بلغ غدیر خم وقف للناس ثم رد من تبعه و لحقه من تخلف فلما اجتمع الناس الیه قال: ایها الناس من ولیکم؟ قالوا: الله و رسوله ثلاثا. ثم اخذ بید على فاقامه ثم قال «من کان الله و رسوله ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه‏[28]». 

با رسول خدا در راه مکه بودیم و او به سوى مکه توجه داشت. (در نسخه ‏هاى صحیح مى‌خوانیم که به مدینه توجه داشت.) وقتى به غدیر خم رسید، ایستاد; آنان که جلو بودند بازگشتند و آنان که عقب مانده بودند، رسیدند. مردم پیرامونش گردآمدند و حضرت فرمود:

اى مردم، سرپرست ‏شما کیست؟ حاضران سه بار گفتند: خدا و پیامبرش. آنگاه دست على را بلند کرد و فرمود: هر که خدا و رسول او سرپرستش هستند، این سرپرست اوست. خدایا، هر که او را دوست دارد، دوست‏ بدار و آن که با او دشمنى مى ‏ورزد، دشمن بدار.

عایشه بنت ‏سعد حدیث دیگرى نیز از پدرش روایت کرده، که ولایت على (علیه السلام) را آشکار مى ‏سازد:

«سمعت ابى یقول: سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یوم الجحفه فاخذ بید على فخطب فحمد الله و اثنى علیه ثم قال: ایها الناس انى ولیکم قالوا صدقت‏یا رسول الله ثم اخذ بید على فرفعها فقال: هذا ولیى و یؤدى عنى دینى و انا موالى من والاه و معادى من عاداه.[29]» 

شنیدم پدرم گفت که، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز جحفه دست على (علیه السلام) را گرفت، سپس خطبه خواند، خداى را سپاس گفت، ستایش کرد و فرمود: اى مردم، من ولى شما هستم. گفتند: راست گفتى، اى رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم). سپس دست على را گرفت و بالا برد و فرمود: این جانشین من است و دین مرا ادا مى ‏کند. من دوست‏دار کسى هستم که او را دوست ‏بدارد و دشمن کسى هستم که با او دشمنى ورزد.

دارمیه حجونیه کنانیه

او از شیعیان معروف و بسیار مشهور حضرت امیرمؤمنان بوده به نحوى که آوازه‏ اش تا بدان حد پیچیده بود که معاویه موقع ورود به مکه از وى سراغ گرفت این موضوع خود به خوبى مى ‏تواند نمایانگر فعالیت هاى مؤثر و ارزنده این بانوى شیعه و محب اهل بیت ‏باشد (ما تنها به آن بخش از سخنان وى که مربوط به غدیر مى ‏شود مى ‏پردازیم)[30]  آنچه از گفتگوى او و معاویه بر جاى مانده است را زمخشرى در کتاب «ربیع الابرار» چنین باز مى ‏گوید:

سالى معاویه به حج رفت و از زنى که به نام دارمیه حجونیه، که سیاه چهره و تنومند بود، سراغ گرفت وقتى او را نزد معاویه آوردند، پرسید: اى دختر حام، چگونه‏ اى؟

گفت: خوبم، حام نیستم، از قبیله بنى‏ کنانم.

گفت: راست گفتى، آیا مى ‏دانى چرا تو را فرا خواندم؟

- سبحان الله! من غیب نمى‏ دانم.

- خواستم بپرسم چرا على را دوست دارى و با من دشمنى مى ‏ورزى؟

- آیا از پاسخ معافم مى ‏دارى؟

- نه.

- حال که نمى ‏پذیرى مى‏ گویم; من على را به خاطر عدالتش و تقسیم یکسانش دوست داشتم و با تو دشمنى مى ‏ورزم چون با آن که براى حکومت از تو سزاوارتر بود، جنگیدى و در پى چیزى برآمدى که براى تو نیست. با على دوستى ورزیدم به خاطر ولایتى که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، در روز غدیر خم در مقابل چشم تو، براى او اقرار گرفت، به خاطر آنکه به بیچارگان محبت مى ‏ورزید و دینداران را بزرگ مى ‏داشت و .... [31]

 حسنیه

او در خانه امام صادق (علیه السلام) پرورش یافته بود و از شاگردان مکتب وى شمرده مى ‏شد[32].  حسنیه، با استعداد سرشارش، در مناظرات مختلف، که توسط هارون ‏الرشید ترتیب داده مى ‏شد، شرکت جسته و از مقام ولایت دفاع مى ‏کرد. در یکى از این مناظره‏ ها از فردى، که ابراهیم خوانده مى ‏شد، پرسید: آیا در هیچ جاى تفاسیر شما آمده است که در حجة‏الوداع رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به امر پروردگار، در غدیر خم، فرود آمده، این آیه را: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَه ...» با بیمناکى براى مردم تلاوت کرد و سپس آیه «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاس» نازل شد و [آیا در تفاسیر شما آمده است که پس از نزول «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاس» پیامبر خدا دست على بن ‏ابى‌‏طالب را گرفت، بر منبرى، که از جهاز شتر ساخته بودند، برآمد و گفت: من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و العن من ظلمه. آنگاه، این آیه نازل شد: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ»

ابراهیم سر به زیر افکند، حسنیه علماء را مخاطب ساخت و آنان را به جان هارون سوگند داد. حاضران که خود را در مقابل هارون‏ الرشید مى ‏دیدند، لب به تایید گشودند. ابو یوسف گفت: بیشتر صحابه و مفسران تصریح کرده‏ اند که این آیه در باره على بن ‏ابى‏‌طالب نازل شده است و حدیث من کنت مولاه فعلى مولاه نیز مشهود است.

حسنیه پرسید در باره «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُون‏» چه مى ‏گویید؟ ابو یوسف گفت: به اجماع امت در باره على بن ابى‌‏طالب است.

آنگاه حسنیه با شگفتى پرسید: ... احکام و نصوص الهى را وا مى ‏نهید و بیعت روز غدیر را نادیده مى ‏گیرید؟! [33]

 عمیرة بنت ‏سعد بن ‏مالک

او نیز از تابعین شمرده مى ‏شود. عمیره، اهل مدینه و خواهر سهل ام رفاعه ابن ‏مبشر بود. او از راویان حدیث غدیر است و در سلسله سند حدیث «مناشده‏» امیرمؤمنان(ع) قرار دارد.

ام ‏المجتبى علویه

او حدیث غدیر را از عدى بن ‏ثابت نقل کرده است و ابن ‏عساکر در تاریخ خود از حدیث وى یاد مى‏ کند[34].

فاطمه بنت على بن ‏ابى‏ طالب(علیه السلام)

او دختر على بن‏ ابى ‏طالب (علیه السلام)است و مادرش ام‏ ولد است. برقى در رجال خود وى را از راویان امام حسن (علیه السلام) مى ‏داند [35]و در تهذیب‏ الاحکام از راویان امیرمؤمنان (علیه السلام)، ابى‏‌حنیفه، اسماء بنت‏‌عمیس[36] شمرده شده است. حدیث منزلت[37] و ردالشمس [38]از جمله روایات اوست. وى حدیث غدیر را از ام‌سلمه نقل نموده است[39]. 

«اشهد الله تعالى لقد سمعته یقول: على خیر من اخلفه فیکم و هو الامام و الخلیفة بعدى و سبطاى و تسعة من صلب ائمة ابرار لئن اتبعتموهم وجدتموهم هادین مهدیین و لئن خالفتموهم لیکون الاختلاف فیکم الى یوم القیمة‏».